ساز نی، از جمله سازهای بدون زبانه و در ردیف سازهای بادی ایرانی قرار می‌گیرد. این ساز قابلیت کوک کردن را ندارد و در نگاه اول ساز محدودی به نظر می‌رسد، درحالی که این‌طور نیست و به طور گسترده از ساز نی در تکنوازی‌ها و همنوازی‌ها استفاده می‌کنند. وسعت صدایی که از ساز نی شنیده می‌شود در حدود دو اکتاو و نیم است. انواع این ساز با کوک‌های مختلف، فاقد یک تا دو نت هستند. به عنوان مثال، نی لاکوک، فاقد نت (دو) است و نی سل کوک نیز فاقد نت (سی بمل) است.
ساز نی در ردیف سازهای محلی ایرانی قرار می‌گیرد و در اکثر نقاط ایران طرفداران بیشماری دارد. از معروف‌ترین استادان در عرصه نی می‌توان حسین یاوری اصفهاتی، حسن ناهید، حسین عمومی، جمشید عندلیبی، عبدالنقی افشارنیا، محمدعلی کیانی نژاد، سید محمد موسوی و نائب اسدزاده را نام برد.
در این مقاله ابتدا ساختار نی و نحوه ساخت آن مورد بررسی قرار می‌گیرد. سپس انواع نی‌ها معرفی می‌شوند. همچنین نحوه انگشت‌گذاری ساز نی به طور کامل توضیح داده می‌شود. در نهایت نیز نکات مهمی در باب خرید ساز  نی آورده می‌شود.

ساختار نی و نحوه ساخت آن

در ساخت نی از گیاه نی استفاده می‌کنند. این نی‌ها معمولا از نیزارهای مناطق خشک و نیمه خشک جمع‌آوری می‌شوند. نحوه ساخت نی به این صورت است که گیاه نی پس از چیده شدن به گارگاه نی‌سازی برده می‌شود تا کاملا خشک و آماده ساخت و پرداخت شود. همچنین گیاهان نی، دارای یک غلاف نازک هم هستند که در هنگام ساخت نی، آن غلاف باید برداشته شود.
جهت ساخت نی‌ها باید از گیاهانی که صاف و بدون انحنا هستند استفاده شود. معمولا تشخیص این موضوع برای سازندگان حرفه‌ای ساز نی امر سخت و دشواری نیست و حتی به صورت چشمی نیز این موضوع برای آنان قابل تشخیص خواهد بود.
البته اخیرا در ساخت برخی از نی‌ها، مخصوصا نی هفت بند، از نی‌های اصلاح شده غیرطبیعی نیز استفاده می‌کنند.

انواع نی

نی در دهان در بین دو دندان نیش جا می‌گیرد و نوازنده با گرد کردن زبان خود در پایین و پشت نی، قادر خواهد بود با نی بنوازد. معمولا این قسمت سخت‌ترین قسمت نی‌نوازی محسوب می‌شود و هرچقدر که با تبحر بیشتری انجام شود، صدای خروجی نی بهتر خواهد بود.
البته ساز نی انواع مختلفی دارد اما نحوه قرار گرفتن آن‌ها در دهان معمولا یکسان است.
از مهم‌ترین انواع نی‌ها عبارتند از:

• نی کوتاه

نی کوتاه یکی از انواع نی‌های موجود در بازار است. بیشترین کاربرد این نوع نی‌ها در اجرای آهنگ‌های محلی است. نی کوتاه، نسبت به سایر نی‌ها، دارای طول کمتر ولی قطر بیشتری است. این ویژگی سبب ایجاد صدایی دورگه در صدای ساز می‌شود.
البته در هنگام نواختن این نوع نی‌ها، هم صدای زیر و هم صدای بم از آن‌ها شنیده می‌شود.

• نی بلند

یکی دیگر از انواع نی‌ها، نی بلند است. این نوع از نی‌ها طول 70 تا 80 سانتی‌متر دارند. این نوع از نی‌ها با عنوان نی خرک نیز شناخته می‌شوند و صدایی بم و سوزناک دارند.

• نی هفت‌بند

نی هفت بند نیز نوع دیگری از انواع نی‌ها است. این نوع از نی‌ها، همچون نی خرک 5 سوراخ دارند که ۴ تا از این سوراخ‌ها روی ساز و آخرین سوراخ‌ نیز در زیر ساز قرار دارد. نی‌های هفت‌بند همانطور که از نام آن‌ها مشخص است دارای 7 بند و 6 گره هستند.

• دوزله

یکی دیگر از انواع نی‌ها، نی دوزله است. در ساخت این نوع نی‌ها از دو لوله مسی و یا از جنس نی استفاده می‌شود. این دو لوله در یک راستا و به موازات یکدیگر محکم بسته می‌شوند و هر کدام از این لوله‌ها به صورت جداگانه قمیشی یک زبانه‌ هم دارند و به طور مستقل از یکدیگر عمل می‌کنند.

• قره نی

نوع دیگری از انواع نی‌ها، نی قره نی است. جنس این نوع از نی‌ها از آبنوس، فلز و یا چوب است. قره نی در برخی از کشورها با نام کلارینت نیز شناخته می‌شود. البته در واقع هم می‌توان آن را از خانواده کلارینت نیز محسوب کرد. این نوع نی‌ها قابلیت تولید فاصله‌های موسیقی شرقی را دارند.

نحوه انگشت گذاری ساز نی

نحوه انگشت‌گذاری ساز نی به این صورت است که هر کدام از سوراخ‌های پنجگانه قسمت جلو نی باید از پایین به بالا، شماره‌گذاری شوند. انگشت کوچک هر کدام از دست‌ها که در قسمت پایین نی قرار می‌گیرد، کاملا آزاد است و روی هیچ سوراخی قرار نمی‌گیرد. انگشت دوم باید روی سوراخ اول قرار بگیرد، انگشت سوم و یا میانی نیز باید بین سوراخ اول و دوم جای گیرد. همچنین محل قرار گرفتن انگشت چهارم، روی سوراخ چهارم است. انگشت شصت دست نیز در پشت نی به صورت یک تکیه‌گاه، سوراخ پشتی نی را پوشش می‌دهد.
انگشت کوچک دستی که در بالای ساز قرار می‌گیرد نیز کاملا آزاد است و روی هیچ سوراخی قرار نمی‌گیرد. اما انگشت دوم دستی که در بالای ساز قرار می‌گیرد روی سوراخ سوم جای می‌گیرد. محل قرار گرفتن انگشت میانی هم روی سوراخ چهارم است. همچنین انگشت اشاره نیز باید روی سوراخ پنجم را بپوشاند. در نهایت نیز با انگشت شصت همین دست باید سوراخ پشتی نی پوشش داده شود.
این که کدام دست در قسمت بالای ساز و کدام دست در قسمت پایین ساز باشد کاملا سلیقه‌ای و شخصی است. برخی از نوازندگان دست راست را بالای ساز و دست چپ را پایین ساز قرار می‌دهند و برخی دیگر بلعکس عمل می‌کنند. این موضوع هیچ تاثیر مثبت و منفی در نحوه اجرای ساز نی ندارد.
نی، یکی از سازهای بی زبانه است که نوازنده هوا را از بالا به درون ساز می‌دمد و با دمیده شدن هوا در ساز، بخش بیشتر هوا از اولین سوراخ باز ساز خارج می‌شود.
نوازندگان معمولا نی را به صورت عمود در دست نگه می‌دارند و دهنه ساز در دهان، بین دو دندان جلو و یا در بین لب‌ها جای می‌گیرد و سپس جهت تولید صدا، در ساز دمیده می‌شود. نحوه انگشت‌گذاری و باز و بسته کردن هر کدام از سوراخ‌های ساز نی، سبب ایجاد صداهای زیر و بم در این ساز می‌شود.
لازم به ذکر است که ساز نی فاقد کوک است و وسعت صدایی در حدود دو اکتاو و نیم دارد. ساز نی دارای چهار منطقه صوتی است که عبارتند از:
1)صدای بم و بم نرم
2)صدای اوج
3)صدای غیث
4)صدای ذیل
مرحله صداسازی از مهم‌ترین و البته سخت‌ترین قسمت‌های آموزش ساز نی است که هنرجویان بایستی کاملا اصولی آن را آموزش ببینند.

نکات مهم در خرید ساز نی

نوازندگان و هنرجویان در هنگام خرید ساز نی لازم است که به برخی از موضوعات مهم و اساسی دقت کنند تا بتوانند سازی مناسب را بخرند. از مهم‌ترین این نکات عبارتند از:
1)بهتر است ویژگی‌های ظاهری ساز بررسی شود. یک ساز باکیفیت کاملا خوش ساخت بوده و عاری از هرگونه ضایعه‌ای همچون چسب، پوسته و... است. این موضوع از این جهت اهمیت دارد که هرچقدر ساز نی خوش ساخت‌تر باشد، حس بهتری را به نوازنده انتقال می‌دهد.
2) در هنگام خرید ساز نی، لازم است که به گره‌ها و بندهای نی کاملا دقت شود. بندها و گره‌های نی باید به خوبی به ته و سری نی، به صورت محکم متصل شده باشند.
3)همچنین در هنگام خرید ساز نی باید دقت شود که فاصله بند ششم ساز نی از دم آن بایستی فاصله‌ای بیشتر از 30 میل باشد. به عنوان مثال، در نی‌هایی که طولشان 600 میل است، بهترین فاصله درنظر گرفته شده از بند ششم ساز تا دم آن باید 66 میل باشد.
4)موضوع مهم دیگری که در خرید ساز نی باید مورد توجه قرار گیرد، بررسی قطر سوراخ‌های داخلی نی است. قطر سوراخ‌های داخلی نی باید کمتر از 9 میل باشد. البته در ساخت برخی از نی‌ها، به این موضوع کمتر توجه می‌شود و همین موضوع کیفیت صدای ساز نی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
5)موضوع مهم دیگری که در هنگام خرید ساز نی باید به آن دقت شود، قطر سوراخ نت‌ها است. لازم است توجه شود که قطر آن‌ها بیشتر از 8 میل نباشد.
6)موضوع مهم دیگری که در هنگام خرید نی باید مورد توجه قرار داده شود، قیمت ساز نی است. قیمت ساز نی به عوامل متعددی بستگی دارد که از مهم‌ترین این عوامل می‌توان به کیفیت، مرغوبیت و برند سازنده ساز نی اشاره کرد. منظور از کیفیت و مرغوبیت این است که ساز نی به خوبی ساخته و پرداخته شده باشد. البته جنس ساز نی نیز در قیمت آن بی تاثیر نیست.
سخن پایانی
 در این مقاله با عنوان ساز نی و نحوه اسفاده از آن، توضیح داده شد که ساز نی، یکی از سازهای محلی ایرانی است که از آن جهت تک نوازی و همینطور همنوازی‌های گروهی استفاده می‌کنند. نی‌ها دارای انواع متعددی هستند که با توجه به نوع آن‌ها در سبک‌های موسیقی خاصی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در معرفی برخی از انواع نی‌ها می‌توان نی کوتاه، نی بلند، نی دوزله، نی هفت بند و قره نی را نام برد.
ساز نی از جمله سازهایی است که نیاز به کوک کردن ندارد. نوازنده ساز نی را در دهان در بین دو دندان نیش خود قرار می‌دهد و با گرد کردن زبان خود در پایین و پشت نی، نی‌نوازی را انجام می‌دهد. البته پس از قرار دادن نی در دهان لازم است که جهت خارج شدن صدای دلنشین نی، انگشت‌گذاری دقیق و اصولی انجام گیرد.
در نهایت در قسمت پایانی این مقاله، به برخی از نکات مهم در خرید ساز نی نیز اشاره شد که مسلما نوازندگان و هنرجویان قادر خواهند بود با رعایت آن‌ها، نی مرغوب و با کیفیتی را خریداری کنند.