یکی از سوالات شایعی که معمولا برای هنرجویان و نوازندگان مبتدی ساز کمانچه ایجاد می‌شود، سوال در باره علت کج شدن خرک کمانچه است.
برای پاسخ به این سوال لازم است به تاریخچه ساز کمانچه رجوع شود. در گذشته‌ها، کمانچه‌ها دارای 3 سیم بودند و بعدها سیم چهارمی به این ساز افزوده شد؛ اما با افزودن سیم چهارم، مشکل ناکوک ماندن این سیم بروز کرد. فلذا نوازندگان جهت رفع این مشکل ایده کج کردن خرک کمانچه را اجرا کردند.
دراین مقاله ابتدا اجزای تشکیل دهنده ساز کمانچه بررسی می‌شوند و سپس در باب علت کج شدن خرک کمانچه توضیحات بیشتری داده خواهد شد.

اجزای تشکیل دهنده کمانچه

پیش از پرداخت به موضوع کج شدن خرک کمانچه، ابتدا بهتر است مختصری در مورد اجزای تشکیل دهنده ساز کمانچه توضیح داده شود. این اجزا عبارتند از:

• کاسه طنینی ساز

کاسه طنینی کمانچه از مهم‌ترین اجزای این ساز است که کروی شکل و کاملا تو خالی است. در قسمت بالای این کاسه، دهانه‌ای باز قرار دارد که روی آن پوستی کشیده شده است. خرک نیز روی پوست قرار گرفته است. معمولا سطح بیرونی کاسه طنینی کمانچه را با قطعاتی از جنس استخوان و یا صدف تزئین می‌کنند. این موضوع کاملا سلیقه‌ای است.
در ساخت برخی از کمانچه‌های محلی، پشت کاسه نیز کاملا باز است. دلیل این موضوع، به جهت صدادهی قوی‌تر ساز است.

• پوست کاسه کمانچه

محل قرار گرفتن پوست کمانچه، بر روی کاسه کمانچه است. جنس پوست کاسه کمانچه ممکن است از پوست شکم بز، گاو، آهو، ماهی، بره و... باشد.

• خرک کمانچه

خرک کمانچه از دیگر اجزای مهم کمانچه و از جنس چوب و یا استخوان ساخته می‌شود. طول خرک 4 و ارتفاع آن 2 سانتی‌متر است. خرک به‌وسیله دو پایه کوچک، روی پوست کاسه جای می‌گیرد. خرک کمانچه را قدری کج می‌سازند، به این صورت که طول سیم نخست، کمتر و طول سیم چهارم را زیادتر می‌کنند. روی خرک کمانچه شیارهای کم عمقی ایجاد می‌کنند تا بدین وسیله فاصله سیم‌های ساز نسبت به یکدیگر ثابت نگه داشته شوند.

• پایه ساز کمانچه

پایه ساز کمانچه، میله‌ای فلزی، باریک و متحرک است که دارای طول 10 سانتی‌متر است. در هنگام نوازندگی یک سر پایه ساز کمانچه به پیچ ته کاسه ساز متصل می‌شود و انتهای پایه نیز که دارای زایده‌ای پهن است روی میز و یا پایه قرار می‌گیرد.

• دسته ساز کمانچه

شکل دسته کمانچه همچون لوله‌ای توپر و از جنس چوب است. طول این دسته، در حدود 25 سانتی متر و قطر آن تقریبا 3 سانتی‌متر و به صورت مخروطی وارونه شکل است. البته قطر ساز در محل اتصال آن به کاسه باریک‌تر می‌شود.

• سیم‌های کمانچه

سیم‌های کمانچه از اصلی‌ترین اجزا در ساز کمانچه محسوب می‌شوند. این سیم‌ها که 4 عدد هستند، از یک طرف به 4 گوشی ساز کمانچه متصل می‌شوند و از طرف دیگر پس از عبور از روی شیطانک، دسته و کاسه ساز به سیم‌گیرها وصل می‌شوند.

• سرپنجه

در ابتدای طول دسته کمانچه، سرپنجه قرار گرفته است که از جنس چوب است. قسمت سطح روی سرپنجه کاملا تو خالی است و در دو طرف آن هم 4 عدد گوشی به صورت زوج قرار گرفته‌اند. در قسمت انتهایی سرپنجه نیز، یک زائده‌ وجود دارد که به آن صراطی و یا تاج می‌گویند که وظیفه آن افزایش طول نهایی ساز است.

• شیطانک

محل قرار گرفتن شیطانک بین دسته ساز و سرپنجه است و از استخوان و یا چوب ساخته می‌شود. سیم‌های کمانچه قبل از اینکه به گوشی‌های ساز متصل شوند، از شیارهای کم عمق شیطانک عبور می‌کنند.

• گوشی‌های کمانچه

4 عدد گوشی در دو طرف سرپنجه به صورت زوج قرار گرفته‌اند. هرکدام از سیم‌های ساز کمانچه به یکی از این گوشی‌ها متصل می‌شوند. گوشی‌های ساز کمانچه وسیله‌ای هستند که نوازندگان به‌وسیله آن ساز خود را کوک می‌کنند.

• سیم گیر

سیم‌گیر یک قطعه نسبتا کوچک از جنس چوب و یا فلز است که محل نصب آن در قسمت انتهایی بدنه کاسه قرار دارد. سیم‌های کمانچه از یک طرف به سیم‌گیرها و از طرف دیگر به گوشی‌های ساز متصل می‌شوند.

• کمانه ساز

کمانه، آرشه و یا کمان، میله‌ای چوبی به بلندی 60 سانتی‌متر است که دارای کمی انحنا است. به دو سر کمانه دسته‌ای از موی دم اسب وصل شده است که برخلاف سازهای دیگر، کشیده شده نیست و نوازندگان در هنگام اجرا به‌وسیله انگشت‌های دست راستشان به میزان مطلوب آن را می‌کشند.
علت کج شدن خرک کمانچه
کمانچه‌ها در قدیم دارای سه سیم بودند و با گذشت زمان و با تقلید از ویالون یک سیم دیگر به سیم‌های کمانچه افزوده شد. البته در گذشته سازندگان سازکمانچه، تجربه‌ای در ساخت کمانچه‌ با 4 سیم نداشتند و همین عدم تبحر سبب می‌شد که سیم چهارم نسبت به سیم‌های دیگر ناکوک‌تر باشد.
فلذا سازندگان کمانچه به فکر راه چاره‌ای برای این موضوع بودند و ایده کج شدن خرک کمانچه برای رفع این مشکل به ذهن آنان خطور کرد. با کج کردن خرک کمانچه مشکل ناکوک ماندن سیم چهارم تا اندازه قابل توجهی رفع می‌شد و همین امر سبب شد تا این شیوه متداول شود.
جالب است بدانید که امروزه مشکل ناکوک ماندن سیم چهارم کاملا برطرف شده است اما با این وجود باز هم بسیاری از نوازندگان به تقیلد از اساتید و سازندگان قدیمی کمانچه، خرک کمانچه خود را کج می‌کنند. حتی گاها بسیاری از نوازندگان دلیل اصلی کج کردن خرک کمانچه را نمی‌دانند.
سخن پایانی
در این مقاله پرداخت به علت کج شدن خرک کمانچه پرداختیم، همچنین اجزای سازنده ساز کمانچه که شامل سیم‌ها، سیم‌گیر، گوشی‌ها، پوست ساز، کاسه آن، شیطانک، سرپنجه، کمانچه، دسته ساز و خرک کمانچه می‌شوند، مورد بررسی قرار گرفتند. سپس توضیح داده شد که تارهای کمانچه در قدیم 3 تار بوده‌اند و با اضافه شدن تار چهارم مشکل ناکوک ماندن این تار، بروز کرده است. از این رو نوازندگان قدیم جهت رفع این مشکل، خرک کمانچه را قدری کج می‌کردند تا این مشکل رفع شود.