اگرچه هند مهد موسیقی است و آهنگ‌های هندی از قدیم‌الایام در ردیف موسیقی‌های زیبای دنیا قرار داشته‌اند، اما ایران نیز یکی از پیشکسوتان موسیقی‌های اصیل و گوشنواز است؛ بسیاری از سازهای سنتی همچون سنتور، ایرانی الاصل هستند. البته این ساز اصیل ایرانی نیز مانند بسیاری از سازهای دیگر، بعدها از ایران خارج شد و در بسیاری از کشورهای جهان به شهرت قابل توجهی رسید.
در اسناد و مدارک به دست آمده از تاریخچه سنتور، ساخت این ساز بی‌نظیر ایرانی را به فیلسوف فرهیخته و عالی‌قدر «ابونصر فارابی» نسبت داده‌اند. ابونصر فارابی به عنوان بزرگترین موسیقی‌دان قرن چهارم نیز شناخته می‌شود.
در این مقاله ابتدا تاریخچه سنتور مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ سپس درباب شکل ظاهری سنتور توضیح داده می‌شود. در نهایت نیز پیرامون مکانیزم تولید صدا در سنتور توضیحاتی ارائه خواهد شد.

تاریخچه سنتور

سنتور (Santur)، سازی ایرانی الاصل است؛ چراکه با نگاهی به تاریخچه ساز سنتور هم مشخص است که سنتور اصالتی ایرانی دارد.
در تصاویر متعددی که از حکاکی بابلیان و آشوریان روی سنگ‌هایی با قدمت طولانی بر جای مانده‌اند تصویر افرادی مشاهده می‌شوند که سازی شبیه به ذوزنقه را با یک طناب بلند دور گردن ‌انداختند و با دو چوب بر آن ضربه می‌زنند و به عبارت دیگر می‌نوازند. همین تصاویر نشان می‌دهند که ایرانیان پیش از اسلام با این ساز آشنا بوده‌اند. البته در گذشته سنتور با نام کونار در بین ایرانیان شناخته می‌شد.
در اسنادی دیگری، عبدالقادر مراغه‌ای، سازی را معرفی می‌کند که نام طوفان را برای آن برمی‌گزیند. این ساز شباهت قابل توجهی به سنتور امروزی دارد، با این تفاوت که برای هر صدا یک سیم بسته می‌شد و با جابه‌جایی خرک‌ها هم امکان کوک شدن داشت.
همچنین یکی دیگر از مستنداتی که ایرانیان برای تاکید بر اصالت ایرانی ساز سنتور از آن استفاده می‌کنند مربوط به کتاب «خمسه‌ی نظامی گنجوی» است. این کتاب به قرن 15 میلادی برمی‌گردد و در آن از تصاویر بی‌شماری استفاده شده است که در دربار پادشاه بهرام گور، زنان در حال نواختن ساز سنتور هستند.
این تصاویر به خوبی گویای این مطلب هستند که نواختن ساز سنتور از قدیم‌الایام در بین ایرانیان شایع بوده است.
ایرانیان با اسناد و مدارک فوق‌الذکر، مدعی سرسخت ایرانی بودن ساز سنتور هستند و معتقدند که آن از ایران به سایر کشورها راه یافته است. در حال حاضر انواع سنتورها با برخی از تفاوت‌های جزئی در دیگر کشورها نیز وجود دارند و بسیار پرطرفدار و پرآوازه هم هستند.
ساز سنتور در کشور چین با نام «یان کین»، در کشور کامبوج «فی» و آمریکا با نام «زیتر»، در کشور انگلستان با نام «باتر فلای‌ها»، در کشورهندوستان همچون ایران با نام ««سنتور»، در کشور آلمان و اتریش با نام «مک پر» و در کشورهای اروپای شرقی با نام «دالسی مر» شناخته می‌شود.
البته لازم به ذکر است که بعضی از سنتورهای هندی، عراقی، ترکی و همینطور مصری حدودا 360 سیم دارند.
شکل ظاهری سنتور
ساز سنتور نیز به شکل ذوزنقه خلق شده است. رایج‌ترین انواع سازهای سنتور، دارای 72 سیم هستند. این سیم‌ها به دسته‌های 4 تایی تقسیم شده‌اند و هر 4 سیم از روی یک خرک عبور کرده است. هر 4 سیم هم یک کوک دارند.
چنین سنتورهایی دارای 18 خرک مجزا هستند که به دو دسته 9 تایی تقسیم و در دو سمت راست و چپ سنتور قرار گرفته‌اند. این سیم‌ها به‌وسیله ضربات دو ترکه چوبی به صدا درمی‌آیند و غوغایی را در موسیقی برپا می‌کنند.
مکانیزم تولید صدا در سنتور
سنتور از جهت مکانیزم تولید صدا، شباهت بسیاری به پیانو دارد. همین موضوع سبب شده است که بسیاری از افراد از سنتور به عنوان نسخه ابتدایی پیانو یاد ‌کنند. مکانیزم تولید صدا در سنتور به‌وسیله مضراب است. مضراب یک جفت وسیله چوبی است که وظیفه به صدا درآوردن سنتور را عهده‌دار شده است. مضراب دارای 4 قسمت عمده است که شامل سر مضراب، ساقه مضراب، حلقه و دم مضراب می‌شود.
در واقع مضراب‌ها نقش یک واسطه بین دست‌ها و سنتور را ایفا می‌کنند. به این صورت که اتگشتان دست نوازنده، با یک ترتیب و قاعده معین در داخل حلقه‌های مضراب جای می‌گیرند. سپس نوازنده با حرکات چرخشی مچ دست‌هایش و البته به کمک سر مضراب به سیم‌های سنتور ضربه وارد می‌کند.
لازم به ذکر است که این مکانیزم کاملا به مکانیزم تولید صدا در پیانو از طریق کلاویه‌های آن شباهت دارد.
سخن پایانی
در این مقاله با طرح یک سوال چالش‌برانگیز ساز سنتور ایرانی است یا هندی، بر آن شدیم تا تاریخچه این ساز اصیل ایرانی را بشکافیم. در واقع اگرچه زادگاه اصلی سنتور تا حدودی در حاله‌ای از ابهام است اما با توجه به اسناد و مدارک ارائه شده، می‌توان سنتور را عضوی قدیمی از خانواده بزرگ موسیقی ایرانی دانست. همچنین در ادامه در باب شکل ظاهری سنتور و مکانیزم تولید صدا در آن نیز توضیحات نسبتا مفصلی ارائه شد.