یکی از سوالات رایجی که معمولا از سوی بسیاری از افرادی که برای اولین بار ساز سه تار را از نزدیک می‌بینند و آن را لمس می‌کنند ایجاد می‌شود، این است که چرا سه تار، چهارتا سیم دارد.
این موضوع به گذشته‌های نسبتا دور برمی‌گردد و در واقع در گذشته سه تار، واقعا سه سیم تار داشته است اما بعدها شخصی به نام «مشتاق علیشاه»، یک سیم به سیم‌های سه تار اضافه می‌کند. این سیم که در حال حاضر سومین سیم از سیم‌های سه تار را تشکیل می‌دهد، به نام مشتاق علیشاه، سیم مشتاق نامیده شده است.
در این مقاله با هدف پاسخ به سوال چرا سه تار چهارتا سیم تار دارد، ابتدا تاریخچه سه تار مورد بررسی قرار می‌گیرد، سپس اجزای سازنده این ساز توضیح داده می‌شود.

تاریخچه ساز سه تار

سه تار در اصل یکی از اعضای خانواده تنبور است. البته امروزه به جهت شکل دسته آن، نحوه نواختن و تکنیک‌های آن شباهت بیشتری به تار پیدا کرده. همان‌طور که گفتیم سه تار نام قدیمی این آلت موسیقی است و دلیل این نام‌گذاری این بوده که در گذشته، سه تار 3 سیم تار داشته و سیم چهارم بعدا توسط مشتاق علیشاه به این ساز با اصالت ایرانی، اضافه شده است.
در حال حاضر سه تارهای امروزی دارای 4 سیم تار هستند و سیم‌های سوم و چهارم نیز بسیار نزدیک بهم تعبیه شده‌اند و هم‌زمان با یکدیگر نواخته می‌شوند. مجموعه سیم سوم و چهارم در کنار یکدیگر سیم بم نامیده می‌شوند.
اما جای سوال دارد که چرا مشتاق علیشاه این کار را کرد و چه دلیلی برای این کار خود داشته است؟
در پاسخ به این سوال چنین می‌توان گفت که از اصول اصلی نوازندگی ساز زهی، این است که هیچگاه یک نت به تنهایی نواخته نمی‌شود. بلکه هر نت با یک صدای واخوان باید نواخته شود. منظور از واخوان، اجرای مداوم یک یا چند صدا در مدت زمان اجرای یک قطعه است.
همچنین لازم به ذکر است که اگرچه این سیم اضافه شده به سه تار، چهارمین سیم این ساز است اما در ترتیب قرار گرفتن سیم‌ها از پایین به بالا که حساب شود، این سیم اضافه شده سیم سوم است.
مطابق توضیحات فوق، اضافه شدن سیم چهارم به سه تار کاملا با دلیل و منطق بوده است اما در ابتدا بسیاری از افراد دلیل اضافه شدن سیم چهارم به ساز سه تار را درک نمی‌کردند و این کار را امر بیهوده‌ای می‌دانستند؛ تا اینکه با گذر زمان و مهر تاییدی که افرادی همچون ابوعلی سینا، ابونصر فارابی، صفی الدین ارموی و ابوالحسن خان صبا به لزوم اضافه شدن سیم چهارم بر سه تار زدند، این موضوع کاملا درک شد، اما نام قدیمی سه تار تغییر نکرد.
 

اجزای تشکیل دهنده ساز سه تار

ساز سه تار به جهت ویژگی‌های خاص خود و صدای گوش‌نوازی که دارد، همیشه مورد توجه عموم مردم از گذشته‌ها تا به امروز بوده است. اجزای تشکیل دهنده این ساز عبارتند از:

• کاسه ساز

کاسه سه تار کاسه‌ای گلابی شکل است و معمولا از چوب گردو و یا توت ساخته می‌شود. کاسه‌های سه تار را گاهی به صورت یک تکه و گاهی نیز از ترک‌های متصل شده به یکدیگر می‌سازند. البته برای زیبایی بیشتر با استخوان و یا صدف، تزئین می‌کنند. لازم به ذکر است که صفحه ساز نیز دقیقا روی همین کاسه گلابی شکل قرار می‌گیرد.

• سیم‌ گیر سه تار

از دیگر اجزای سه تار سیم‌گیر است. سیم‌گیرها در قسمت انتهایی بدنه کاسه ساز قرار می‌گیرد و جنس آن‌ها از استخوان و یا چوب است. وظیفه سیم‌گیر‌ها، نگهداری از گره انتهایی سیم‌های سه تار است.

• خرک سه تار

خرک از دیگر اجزای سه تار است که جنس آن از چوب و دارای طول 4 سانتی‌متر و ارتفاعی در حدود 7 میلی‌متر است. روی خرک، شیارهای کم‌عمقی تراشیده می‌شود که این شیارها، محلی برای عبور سیم‌ها و همچنین جدا نگه داشتن آن‌ها از یکدیگر است.

• دسته ساز

در ادامه کاسه سه تار، دسته ساز تعبیه شده است. دسته ساز سه تار از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر هم به سرپنجه اتصال یافته است. این دسته که جنس آن از چوب است، به شکل لوله‌ای کاملا توپر و معمولا با قطری 5.2 سانتی متر و طولی در حدود 45 تا 50 سانتی متر است. روی دسته ساز، دستان‌ها و یا پرده‌ها تعبیه شده‌اند. نوازندگان روی این قسمت انگشت‌گذاری می‌کنند.

• سرپنجه و گوشی

سرپنچه و گوشی‌ها از دیگر اجزای سه تار هستند. جنس هر دو آن‌ها نیز از چوب است. محل قرار گرفتن سرپنجه، در قسمت ابتدایی طول دسته سه تار است. محل قرار گرفتن گوشی‌های سه تار نیز در بالاترین قسمت ساز سه تار و دقیقا روی سر پنجه است. سه تار 4 گوشی دارد و سیم‌های سه تار به دور گوشی‌ها پیچانده می‌شوند و عملیات کوک کردن سه تار نیز از طریق سفت و شل کردن سیم‌های سه تار صورت می‌گیرد.

• شیطانک

شیطانک قطعه‌ای چوبی و بسیار باریک و کوچک است که محل قرار گرفتن آن بین سرپنجه و دسته ساز است. روی شیطانک، شیارهایی وجود دارد و هر کدام از سیم‌های سه تار از درون این شیارها عبور می‌کنند و به سمت گوشی‌های سه تار هدایت می‌شوند.

• دستان‌ها یا پرده

از دیگر اجزای مهم ساز سه تار پرده یا دستان‌ها است که تعداد آن‌ها از 25 تا 28 عدد است. جنس پرده‌ها از قدیم‌الایام زه بوده است اما امروزه از نایلون هم استفاده می‌شود. پرده‌ها در دسته‌های سه تایی و چهارتایی بسته می‌شوند.
سخن پایانی
 در این مقاله با عنوان چرا سه تار چهار تار دارد، توضیح داده شد که در ابتدا سه تار واقعا 3 سیم تار داشته است اما بعدها فردی به نام مشتاق علیشاه یک سیم چهارمی را به سیم‌های سه تار اضافه کرده است؛ اما با این وجود این ساز اصیل ایرانی با همان نام قدیمی خود شناخته می‌شود.
همچنین دراین مقاله هر کدام از اجزای سه تار که شامل: کاسه ساز، سیم‌ گیر سه تار، خرک سه تار، دسته ساز، سرپنجه و گوشی، شیطانک، دستان‌ها یا پرده می‌شوند مورد بررسی کامل قرار گرفتند.