کمانچه را بیشتر بشناسیم

تاریخچه کمانچه

بعد از تار، کمانچه مهم‌ترین ساز ملی ایران است. صدای خش‌دار و به اصطلاح “تو دماغی” کمانچه، قرن‌هاست که بخشی از هویت موسیقی سنتی ما را تشکیل می‌دهد و چه در تک‌نوازی و چه در گروه‌نوازی‌ها، جایگاه بخصوصی را به خود اختصاص داده است. چنانکه به اعتقاد برخی، اگر در قطعه‌ای که با مجموعه‌ای از سازهای ایرانی نواخته می‌شود، بخش مربوط به کمانچه به درستی اجرا شود، آن موسیقی خوش‌صدا خواهد بود و عکس آن نیز صادق است. کمانچه را چه سوزناک بنوازند و چه شاد، انگار که نغمه‌اش روایت‌گر تاریخ این سرزمین است و از تلخ‌و‌شیرین فرهنگ و زندگی مردمان آن می‌گوید. قصه‌ای شنیدنی که به آسانی در روح و جان هر شنونده‌ای رخنه می‌کند و بر دل می‌نشیند
 
تاریخچه کمانچه
کمانچه را تکامل‌یافته رباب می‌دانند. در تصاویر کتاب موسیقی کبیر ابونصر فارابی، نشانه‌هایی از سازی مشابه کمانچه است که از آن بعنوان رباب نام برده شده است. در واقع رباب همان نام عربی کمانچه است. البته سازی که در آن دوران نواخته می‌شده دو سیم داشته که بعدها به سه سیم افزایش یافته و کمانچه رایج امروزی نیز چهار سیم دارد. مرحوم روح الله خالقی نیز کمانچه را تکامل‌یافته رباب می‌داند و در کتاب “سرگذشت موسیقی ایران” به این مسأله که از دوران صفویه به بعد، کمانچه به یکی از ارکان اصلی موسیقی ایرانی تبدیل شد اشاره می‌کند.
البته این ساز ایرانی از گذشته‌های دور، در فرهنگ موسیقی اقوام مختلف ایرانی به اشکال مختلف وجود داشته است. کمانچه‌های ترکمنی، لری، آذربایجانی، کمانچه محلی کرمانجی، بختیاری،… هر یک با ویژگی‌های خاص خود، متعلق به فرهنگ و هنر یکی از اقوام کهن هستند


کمانچه از گروه سازهای زهی-آرشه‌ای است. به اعتقاد مورخان و زبان‌شناسان، نام کمانچه نیز در واقع از “کمانه” یا همان وسیله‌ای که این ساز را با آن می‌نواختند (که در زبان فرانسوی به آن آرشه می‌گویند) گرفته شده است. اما از تغییرات مهمی که طی زمان در ساختار این ساز اصیل و قدیمی بوجود آمده است، پیش از هر چیز می‌توان به افزوده شدن به تعداد سیم‌های آن اشاره کرد. ربابی که در آثار باقی‌مانده از قرن چهارم هجری دیده می‌شود تنها دو سیم داشته است، که به مرور سیم دیگری نیز به آن اضافه می‌شود. با ورود ویولن به ایران، سازندگان کمانچه از این ساز غربی الگو گرفته و سیم چهارم را نیز به کمانچه افزودند. از دیگر تغییراتی که بواسطه الگو گرفتن از ویولن در کمانچه پدید آمد، افزوده شدن تاندون‌ها (پیچ‌های ریز تغییر کوک به میزان اندک) و اضافه شدن قوسی است که در محل اتصال دسته به کاسه، باعث استقرار بهتر دسته و استحکام ساز می‌شود.
تأثیر دیگر مطالعه و بررسی سازهای آرشه‌ای غربی در دهه‌های اخیر، اقدام سازندگان سازهای ایرانی به ساختن کمانچه‌هایی با محدوده صوتی بم‌تر بود. کمانچه در حالت معمول، حدود سه اکتاو محدوده صوتی دارد که طیف نت‌های معمولی و زیر را (از نظر بمی و زیری) در بر می‌گیرد. اما کمانچه آلتو نسبت به کمانچه معمولی دو و نیم پرده و کمانچه باس نسبت به آن یک اکتاو بم‌تر صدا می‌دهند. شاید در گذشته می‌شد کمانچه را تنها در کنار سازهایی مانند تنبک یا تار متصور شد، اما در سبک‌ امروزی کمانچه‌نوازی شاهد دونوازی دو کمانچه (برای مثال یکی معمولی و یکی آلتو، و یا حتی دو کمانچه معمولی با خطوط متفاوت ملودی) نیز هستیم که اتفاق جدیدی را در موسیقی ایرانی رقم می‌زند.

 

ساختار کمانچه

کاسه ساز کروی و توخالی و معمولاً از جنس چوب توت است که به صورت ترکه ای (تکه های باریک چوب که در کنار هم چسبانده می شود) ساخته می شود و مقطع نسبتاً کوچکی از آن در جلو به دهانه‌ای اختصاص یافته و روی دهانه پوست کشیده شده و بر روی پوست، خرکی تقریباً شبیه به خرک تار و نه کاملاً عمود بر سیم‌ها قرار گرفته‌است. دستهٔ ساز، لوله‌ای تو پر است و به طور نامحسوس به شکل مخروط وارونه خراطی شده‌است. انتهای بالایی این لوله؛ توخالی و در طرف جلو شکاف دارد که نقش جعبهٔ گوشی‌ها را می‌یابد. دسته فاقد پرده می‌باشد. سر ساز متشکل است از جعبهٔ گوشی‌ها که در دو طرف آن هر یک دو گوشی کار گذاشته شده و یک قبه که در بالای جعبه قرار گرفته‌است. طول ساز تا سر قبه حدود ۸۰ سانتی‌متر است.
در گذشته این ساز بدون سیم گیر که به شکل کنونی وجود دارد بوده است.در گذشته سیم‌ها مستقیماً به ساز وصل می‌شدند همانند سه تار یا به وسیله قطعه فلزی سیم ها به آن ربط داده می‌شد. پس از ورود ویولن به ایران، تاندور ویولن (پیچ‌های کوچک تنظیم کوک) به سیم گیر اضافه شد تا نوازنده بتواند ساز را دقیق تر کوک کند.
تا پیش از ورود ویولن به ایران، جنس سیم‌های کمانچه ابریشمی یا از روده تابیده شده حیوانات بود و توانایی گرفتن کوک بالا را نداشت. پس از ورود ویلن به ایران، سیم‌های ویلن جایگزین سیم‌های کمانچه شد.
 
این ساز جزو دسته سازهای زهی کششی است. کمانچهٔ امروزی دارای ۴ سیم می‌باشد. کمانچه در زمان قدیم تنها سه سیم داشته[۱] و پس از ورود ویولن به ایران به تقلید از آن سیم چهارم به آن افزوده شده‌است. این سیم‌ها به موازات درازای ساز گستردگی دارد و آوای آن خیلی خوش و دلکش اما کمی اصطلاحاً تودماغی می‌باشد. این ساز می‌تواند آواهای گوناگون بسیاری را برآرد.
 

اجزای کمانچه

کاسه طنینی:
 تقریبا کروی شکل و تو خالی است و در سطح بالایی آن دهانه‌ای باز وجود داردکه بر آن پوست کشیده می‌شود و خرک روی پوست قرار می‌گیرد. سطح بیرونی کاسه اغلب با قطعاتی از صدف یا استخوان تزیین می شود. در ساخت بعضی کمانچه های محلی پشت کاسه نیز باز است که صدا دهی قوی تری دارد.

پوست: 
دهانه از قسمت نازک پوست عمل آمده چهارپایان از جمله آهو، بز و بره انتخاب می‌شود.

خرک: 
معمولا از جنس چوب یا استخوان معمولا به طول 4 و ارتفاع 2 سانتی متر است و با پایه کوچک خود روی پوست کاسه قرار می‌گیرد. خرک را کمی کج قرار می‌دهند، به صورتی که طول سیم اول را کمتر و طول سیم چهارم را زیادتر کنند. روی خرک شیارهای کم عمقی وجود دارند که فاصله سیم‌ها را نسبت به هم ثابت نگه می‌دارند.

دسته: 
دسته کمانچه مانند لوله تو پر از چوب است به طول تقریبی 25 و قطر تقریبی 3 سانتی متر به حالت مخروط وارونه ساخته می‌شود. دسته که فاقد دستان بندی است از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سر پنجه ختم می‌شود.

سر پنجه: 
در ابتدای طول دسته قرار دارد و از جنس چوب است. سطح رویی آن تو خالی است و 4 گوشی 2 به 2 در طرفین آن قرار دارند. در قسمت بالایی سرپنجه، زایده‌ای به نام صراحی، تاج یا تنگ قرار دارد که به طول ساز می‌افزاید.

گوشی‌ها: 
کمانچه 4 عدد گوشی به تعداد سیم‌های ساز و به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد که 2 به 2 در طرفین سر پنچه قرار گرفته‌اند.

شیطانک:
 استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته که بین سر پنجه و دسته قرار دارد و سیم‌ها از روی شیارهای کم عمق آن عبور می‌کنند و به گوشی‌ها می‌روند.

سیم‌گیر: 
قطعه‌کوچکی از چوب یا فلز است که در انتهای بدنه کاسه نصب و گره یک سر سیم‌ها به آن بسته می‌شود.

تعداد و جنس سیم‌ها: 
کمانچه دارای 4 سیم با ضخامت‌های متفاوت است. استفاده آکورد کامل سیم‌های ویلون برای کمانچه معمول است.

وسعت: 
وسعت معمول صدای کمانچه نزدیک به 3 اکتاو است و به علت وجود کوک‌های مختلف و عدم وجود دستان بندی، تمامی فواصل موسیقی ملی (پرده، نیم پرده و ربع پرده) در این ساز قابل اجرا هستند.