برسی و جزئیات ساز قانون

معرفی

قانون يكي از قديمي ترين سازهاي ايراني است كه توانايي بيان گوشه هاي موسيقي ايراني را دارد ولي متاسفانه مدت مديدي است كه در سرزمين ما ناشناخته مانده ، در حالي كه در كشورهاي همجوار سالهاست كه از اين ساز استفاده شده است .
تقريبا از نيم قرن پيش تاكنون، موسيقي دانان ايراني به اجراي اين ساز روي آورده اند ، اما با وجود اينكه زمينه كار اينان بر نغمه هاي موسيقي ايراني مبتني بوده است ، به دليل تقليد ناآگاهانه از روش و سبك نوازندگي موسيقي عربي، اين پندار اشتباه به وجود آمده كه ساز قانون عربي است و آن را بايد به شيوه عربي نواخت، حال آنكه اين سبك در قانون نوازي ، علاقه مند به موسيقي ايراني را فرسنگها از شناخت اصول و ظرايف اين ساز كه كاملا با موسيقي ايراني منطبق است، دور مي سازد.
 
از آنجا كه نوازندگي بر روي هر ساز و بيرون كشيدن « نغمه » هاي گوناگون از آن ، گذشته از توانايي و مهارت نوازنده ، بستگي به امكانات و موانعي دارد كه در خود ساز و ساختمان آن نهاده شده است ، اينك بايد انديشيد در ساز قانون كه قرنها خارج سرزمين ايران ، در كشورهاي عربي زبان ، ترك زبان و ارمني زبان ، بيرون از مسير موسيقي ايراني به رشد و تكامل خود ادامه داده و « بياني » غير ايراني يافته است ، آيا مي توان آن را به سازي با بيان موسيقي ايراني و با امكاناتي ويژه اصول و ظرايف اين موسيقي ، و با همان پرده بنديهاي مخصوص آن تبديل نمود ؟

سازهای زهی آن رده‌ای از سازها هستند که در آن‌ها صدا از لرزش زه یا تار یا سیم به وجودمی‌آید. معمولاً با زخمه زدن یا ضربه زدن یا کشیدن آرشه بر روی این زه‌ها صدای دلخواه از ساز درمی‌آید.
سازهای زهی دو نوع هستند:
زخمه‌ای
مرکب
از سازهای زهی زخمه‌ای موسیقی ایرانی میتوان به چند نمونه اشاره کرد :
بربط _ تار _ تنبور _ چنگ _ سه‌تار _ دوتار _ سنتور _ قانون
در قدیم به آلات موسیقی سیمی و زهی ذوات الاوتار می‌گفته‌اند. ذوات الاوتار دو نوع بوده یکی آن که مثل چنگ و قانون و سنتور برای هر صدایی یکی سیم روی ساز بسته میشد و در روی آن رشته‌ها انگشت نمی‌گذاشتند. نوع دوم آن‌هایی است که روی رشته‌ها که هر یک را وتر می‌نامیدند، انگشت‌های دست چپ تکیه می‌کرده، مانند عود، رباب، تنبور.
عده‌اي معتقدند كه مخترع ساز قانون فارابي است اما دلیلی بر این مدعا وجود ندارد. در واقع بیشتر احتمال دارد قانون که سازی است متعلق به خانواده ی قدیمی سیتار، در سده‌های میانه با نام  Canon   به اروپا برده شد باشد و در كشورهاي اروپايي با مكانيزه كردن آن، بزرگترين ساز كلاويه‌دار سيمي را ساخته و پرداخته‌اند. . قدیمی ترین سند مربوط به آن در کتاب موسیقی الکبیر فارابی است. 
 

ساختمان ساز

ساختمان ساز
سیمهای ساز، به تعداد ۷۲=۳×۲۴، به فواصل دیاتونیک کوک می‌شوند، برای تأمین تغییرهای کوچک کافی است جهت «کلید» های کوچکی را که برای هر صدا پس از گوشی کوک تعبیه شده، تغییر دهیم. قانون به مثابهٔ همراهی کنندهٔ آواز کمتر به کار می‌رود، ولی در شرکت با ارکستر، به همان خوبی عود صدا دهندگی دارد.
 
قانون سازان مصری را می‌توان از صدها سال پیش، یکی از بهترین سازندگان آن معرفی کرد.
از لحاظ دسته‌بندی سازها قانون جزء سازهای زهی مضرابی از آلات (ذرات الاوتار مطلق است و تعداد سیمهای آن در مجموع، از ۶۳ تا ۸۴ متغیر، م و قانون معمول در ترکیه دارای ۷۲ سیم است. سیمها از رودهٔ گوسفند یا نوعی نایلون ساخته شده، که به دور گوشیهایی که وضع ستونی دارند، پیچیده می‌شوند. وسیلهٔ نواختن، مضرابی است که توسط انگشتانه به انگشت سبابه می‌کنند. هر سه سیم قانون هم صدا کوک شده و یک صوت از آنها بر می‌آید، از این رو از قانون ۷۲ سیمی، تنها می‌توان ۲۴ صوت به دست آورد. قانون مصری ۷۸ سیمی و ۲۶ صوتی است.

 این ساز دارای یک جعبه ی چوبی به شکل ذوزنقه‌است که به وسیله ی دو انگشت سبابه و دو مضراب نواخته می‌شود. سطح فوقانی قانون متشکل از پوششی چوبی، به شکل ذوزنقه‌است که سمت راست نوازنده، قسمتی کم و بیش باریک آزاد است که به پنج خانهی چهار گوش تقسیم شده، روی آن پوست می‌کشند. ضلع سمت راست قائم ‌است و ضلع سمت چپ اضلاع موازی را به‌طور مورب قطع می‌کند.
در طرف چپ نوازنده ۲۶ گوشی سه تایی به‌طور عمودی، و ۱۵۶ کلید تغییر دهندهی کوچک مسی، یا از فلزی دیگر، قرار دارند به این ترتیب، بر روی هر سه سیم هم صدا، ۱۶ کلید، در محلی که سیمها به گوشیها می‌رسند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این کلیدها صدای ساز در هر سه سیم جداگانه، اندکی به دلخواه زیر و بم می‌شود، اما تنظیم کوک به وسیلهی گوشیها صورت می‌گیرد. هر گاه نوازنده بخواهد در مقامی دیگر بنوازد، با دست چپ کلیدها را بالا یا پایین می‌برد و در همین حال با دست راست روی سیمها می‌نوازد.

 
گاه چهار تکهٔ جداگانه یا یک تکه، روی پوست خرک نصب می‌شود که به پنج پایه در زیر پوست تکیه می‌کند. در طرف چپ نوازنده ۲۶ گوشی سه تایی به‌طور عمودی، و ۱۵۶ کلید تغییر دهندهٔ کوچک مسی، یا از فلزی دیگر، قرار دارند به این ترتیب، بر روی هر سه سیم هم صدا، ۱۶ کلید، در محلی که سیمها به گوشیها می‌رسند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این کلیدها صدای ساز در هر سه سیم جداگانه، اندکی به دلخواه زیر و بم می‌شود، اما تنظیم کوک به وسیلهٔ گوشیها صورت می‌گیرد. هر گاه نوازنده بخواهد در مقامی دیگر بنوازد، با دست چپ کلیدها را بالا یا پایین می‌برد و در همین حال با دست راست روی سیمها می‌نوازد.

 
 

اجزا قانون

اجزای تشکیل دهنده ی ساز قانون

جعبه صوتی قانون دو صفحه زیر و روی ساز هستند که با کلاف های چهارگانه ی جانبی به هم متصل شده اند. جعبه صوتی و کلاف ها را معمولا از چوب گردو می سازند.
صفحه رو : صفحه ی چوبی است که در طرف چپ پرده گردان ها و گوشی ها و در سمت راست آن بخش پوستی ، خرک و جعبه سیم گیر قرار دارند.
پوست: پوست قانون از پوست شکم گوساله تودلی ، ماهی بدون فلس ، آهو و بز است و باید ضخیم تر از پوست سازهای دیگر مانند تار و کمانچه باشد تا بتواند فشار کوک و سیم ( وتر) و خرک را در سطحی بزرگ تحمل کند.

پرده گردان ها : ابزارهای کوچک فلزی هستند که در سراسر سمت چپ ساز بعد از شیطانک و قبل از گوشی ها روی قطعه چوب اضافه ای که بر صفحه ی رویی چسبانیده شده ، بوسیله میخ های کوچکی نصب شده اند. پرده گردان ها در ایران بصورت های مختلف طوری ابداع شده اند که بتوانند صداهای کمتر و بیشتر را نیز ایجاد کند.
 
خرک : تیغه ای باریک از چوب که روی آن استخوان باریکی قرار دارد. طول تقریبی خرک ۳۵ سانتیمتر ( کمی کوتاه تر از عرض قانون ) و ارتفاع تقریبی اش ۲ سانتیمتر است و با چهار پایه ی چوبی کوچک از طرف راست بر سطح پوست دار صفحه ی رویی قرار می گیرد . پایه های خرک نیز در ایران بصورت های مختلف روی ساز گذاشته می شود.

تعداد و جنس سیم ها ( وترها ) :
تعداد سیم ها ی قانون بستگی به وسعت صدای آن دارد که از قانون ۲۴ نت ( هر صدا سه سیم ) و تا ۳۳ نت می تواند متفاوت باشد. سیم ها معمولا از جنس نایلون ، پی وی سی ، پلی آمید ، فلوئورکربن و روده هستند.
 
کوک سیم ها ( وترها ) : کوک سیم ها بوسیله پرده گردان ها برای تمامی فواصل موسیقی ملی (در هر سیم از صدای بمل تا دیز سری ) قابل تغییر است.
کلید نت نوسیی :نت نویسی برای قانون روی دو حامل صورت می گیرد و در این ساز برای حدود یک اکتاو از صداهای بم ، با کلید ” فا ” خط چهارم و بقیه با کلید سل خط دوم ، حامل نت نویسی می شود.

گوشی ها : گوشی ها از جنس چوب گردو ، عناب و شمشاد است و به صورت میخ هایی هستند که سر هرمی شکل آنها در کلید کوک قرار دارند.
کلید کوک : ابزاری است فلزی ، حدود ۱۰ سانتیمتر که در یک سر آن سوراخی به اندازه ی سر گوشی قرار دارد و طرف دیگر آن برای کوک کردن ، در دست چپ نوازنده به چپ و راست می چرخد.

پل ها : داخل جعبه ی صوتی پل هایی به شکل های مختلف قرار دارند تا فشار صفحه را کنترل و از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری کنند.

شیطانک ها : قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است که بین گوشی ها و پرده گردان ها در سمت چپ ساز قرار دارد و سیم ها ( وترها ) برای رسیدن به گوشی ها از روی آن عبور می کنند.

سیم گیر : سیم گیر یا جعبه ی گره ها در کلاف جانبی سمت راست که صفحه زیر و رو را به هم متصل می کند ، قرار دارد.
 

زخمه یا مضراب

زخمه یا مضراب

عبارت است از دو حلقهٔ فلزی که از جنس نقره، ورشو، برنج و… که به‌طور پهن و مدور (به اندازهٔ بند دوم انگشت نشانه) ساخته شده باشد. مضرابهایی که داخل حلقه قرار می‌گیرد از شاخ گاو، گوزن، بز کوهی و… ساخته شده‌است. حلقه‌ها را در انگشت نشانه (بند دوم) قرار داده و مضراب را به طرف داخل دست، میان حلقه و انگشت جای می‌دهیم. اندازهٔ مضراب ساخته شده باید از نوک انگشت نشانه کمی بلندتر باشد و از زیر بند دوم انگشت، پایین‌تر نیاید.
 
طریقه مضراب زدن: ابتدا روی یکی از سیمها به وسیلهٔ دست راست یا چپ ضربه‌ای بزنید (موقع مضراب زدن انگشتهای نشانه باید از بند آخر خم شود) به طوری که وقتی مضراب سیم را لمس کرد صدایی که از آن برمی‌خیزد صاف و شفاف باشد و این در صورتی امکان‌پذیر است که هر سه سیم هم صدا در یک لحظه و هم‌زمان به صدا درآیند.
 
برای انتقال نیرو به مضراب در یادگیری مراحل اولیه، و هنگام مضراب زدن با دست راست و چپ باید انگشتی که مضراب در آن جای دارد انگشت شست را لمس کند. این عمل برای قوی شدن انگشت و مضراب مؤثر است، که باید آن را در تمرینهای اولیه آموخت. در تمرینهای مربوط به مراحل بالاتر که اجرای ساز رفته رفته سریع‌تر شده و حالتهای گوناگون به آن داده می‌شود، دیگر نیازی به تماس انگشت نشانه با شست نیست. در هنگام مضراب زدن انگشت شست زیر انگشت نشانه قرار می‌گیرد. سایر انگشتان (سه انگشت دیگر) نه باید جمع و نه باز باشد (به حالت برداشتن مدادی که به‌طور افقی در جایی قرار دارد).