ساختار تمبک

کلمه “tombak” از دو کلمه جداگانه آمده است: “tom” و “bak”. “تام” ضرباتی است که در وسط پوست قرار دارد و “باک” ضعیف تر زده شده ای است که در طرف پوست قرار دارد.
تنبک در فرهنگها، اشعار، آثار موسیقی دانان بصورت "تمبک" ، "تنبک" ، "دُمبک" ، "دُمبال" ، "خُنبک" استفاده شده است.
تمبک همچنین در برخی از موسیقی های منطقه ای ایران مانند موسیقی لرستان پخش می شود. علاوه بر این ، تمبک نقش مهمی در موسیقی سبک یا موسیقی “motrebi” ایفا می کند. به نظر می رسد این ساز به دلیل شکل و نوع بازی کاملاً ایرانی است. اگرچه تایمپو که در جنوب ایران و برخی از کشورهای عربی نواخته می شود مانند تمبک روی پای نوازنده قرار گرفته است ، اما شیوه نواختن آنها با یکدیگر بسیار متفاوت است.

 

تنبک از جنس چوب درختان گردو ، توت ، افرا و چوب درختان جنگلی و سیاه ساخته می شود معمولا این چوب باید حدود 1 تا دو سال در سایه نگهداری شود و برای آنکه بعدها انحنا پیدا نکند آن را در دیگ آب می جوشانند و به مدت 15 روز در پهن خشک نگه می دارند این عمل علاوه بر خشک کردن چوب ، مقاومت آن را نیز بیشتر می کند.
ساختمان کلی تنبک متشکل از چهار بخش دوره، تنه، نفیر، دهانه کوچک یا کالیبر میباشد.

دوره یا دهانه ی بزرگ : 
آن قسمت از تمبک که پوست روی آن کشیده می شود (در متون کتاب های قدیمی به این قسمت فراخ تمبک نیز گفته می شود.) جنس پوست می تواند متفاوت باشد و از پوست بز ، میش ، بره یا پوست ماهی می توان استفاده کرد ، جهت کارایی بیشتر و مرغوبیت ، پوست باید کهنه باشد. پوست تمبک تکنواز باید از پوست تمبک ارکستر نازکتر باشد. اندازه ی دهانه برای تمبک های مختلف ، متفاوت می باشد ، معمولا قطر دهانه یا دوره حدود 24 سانتی متر است و در تمبک تکنواز قطر آن از بیرون 22 و از داخل 18 سانتی متر است.همچنین طول تنه به طور تقریبی 21 سانتی متر می باشد. جهت یکسان بودن صدا در تمام نقاط دهانه باید کاملا گرد باشد. 

تنه :
این بخش کاسه ی طنین ضرب یا تمبک را تشکیل می دهد و استوانه ای با حجم بیشتر نسبت به سایر بخش های ساز می باشد. طول این قسمت در تمبک تکنواز 18 سانتی متر و در تمبک کنسرت تقریبا 28 سانتی متر می باشد برای جلوگیری از لغزش هنگام نواختن ، شیارهایی روی این قسمت ایجاد می شود
نفیر یا گلو :
همچنان که از نامش پیداست وظیفه ی این قسمت خارج کردن صدای تولید شده است و همان قسمت باریک و فرو رفتگی ایی می باشد که در بغل نوازنده می نشیند. قطر بیرونی آن 18 سانتی متر و طول آن تا دهانه کوچک حدود (از تنه) حدود 26 سانتی متر است. نفیر از داخل شیپور مانند است و دهانه کوچک تر این شیپور به تنه متصل است تا صدا را بهتر هدایت کند.
دهانه کوچک یا کالیبر : 
آخرین بخش تمبک می باشد و صدای تولید شده از ضرب بر روی پوست پس از گذر از نفیر از این بخش خارج می شود.در تمبک ارکستر قطری برابر با 22 و در تمبک تکنواز قطری برابر با 18 سانتی متر دارد
 

تمبک در هنگام نواختن ،به طور افقی روی ران نوازنده نشسته قرار می گیرد و او دست چپ خود را در بالا و دست راست خود را در کنار راست تمبک قرار می دهد و با انگشتان ،نرمه و تمام دست خود را بر قسمت های مختلف (مرکز ،میان ،کنار )پوست می کوبد.
از آن جا که وسیله کوبیدن روی تمبک انگشتان است و بدین وسیله نوازنده تمبک قادر است بر روی تمبک ریزه کاری و شیرین کاری های فراوان اعمال کند ،می توان از آن به عنوان “تکنواز” استفاده های شایان و جالب نمود.

نقش همنوازی در تمبک نه فقط همراهی ساز یا آواز و تامین و نگهداری “ضرب” موسیقی است ، بلکه طی ۲۵ سال اخیر به ابتکار حسین تهرانی و همکاری دیگران ارکستری ملقب به “گروه تمبک نوازان” تشکیل شده و قطعه های متعددی اجرا کرده اند.
به دلیل اینکه سن فرا گیری تمبک از سن ۴ سالگی تا ۸۰ سالگی می باشد ، سایز های مختلفی همراه با وزن های مختلفی وجود دارد که هنرجو با هر سن و قدرتی بتواند تمبک بزند.
تمبک بر خلاف اکثر ساز ها از نت های متداول دو ،ر ،می و … استفاده نمی شود و نت هایی که برای آموزش تمبک استفاده می شوند ،اشکالی هستند که به نوعی قرار داد بین نوازندگان تمبک گذاشته شده است.
 
نت نویسی:
نت نویسی در تنبک بر اساس سه خط حامل می باشد و دایره تمبک را به سه بخش : میانه ، مرکزی و کناره تقسیم می کنند اما در مکتب بهمن رجبی که بسیاری از مدرسان از کتاب ها و مراجع ایشان برای آموزش استفاده می نمایند از یک خط استفاده شده است که روش یادگیری آن نیز ساده تر می باشد.
 
 

از قدما می‌توان از حاجی خان ضرب گیر ، عیسی آقا باشی، رضاقلی خان نوروزی، ابوالحسن صبا (معلمِ حسین تهرانی)، مسعود خان، شعبان قناری ،مهدی قیاسی، رضا روانبخش و عبدالله دوامی نام برد.
و از معاصرین تمبک نواز :
حسین تهرانی
جهانگیر ملک
امیر ناصر افتتاح
بهمن رجبی